Dziarniki

Po zakończeniu wojen z Litwą książęta mazowieccy zabrali się do ponownego kolonizowania zniszczonych i opustoszałych ziem Mazowsza wschodniego. Kolonizacja ziem wokół dzisiejszego Grajewa rozpoczęła się dopiero po 1425 r. Osadnictwo posuwało się na północ wzdłuż rzeki Biebrzy i drogi idącej z Wizny na Kamienny Bród na rzece Łęk. Już w 1426 r. znana była książęca wieś Grejwy (dziś Grajewo). Jej wójt Bogusz z Lechowstoku w 1438 r. założył wieś Bogusze.
Położenie geograficzne Grajewa sprzyjało rozwojowi tej miejscowości. Tu krzyżowały się szlaki komunikacyjne z Mazowsza na Litwę i z Podlasia do Prus. W 1873 r. poprowadzono tędy kolej żelazną z Brześcia przez Białystok do Prus Wschodnich. Szybki rozwój Grajewa nastąpił w II połowie XIX wieku. Po zbudowaniu kolei i otwarciu w Grajewie stacji kolejowej i pocztowo-telegraficznej oraz komory celnej zabudowa miasta prawie się podwoiła.
Równocześnie przystąpiono do wzniesienia budynków sakralnych, a mianowicie kościoła katolickiego, cerkwi prawosławnej i ewangelickiego domu modlitwy. W Boguszach powstała komora celna, gdzie osadzono brygadę straży granicznej.

1. W Grajewie stacjonowały dwa pułki kawalerii i 8 brygada Straży Pogranicznej
2. Murowana cerkiew św. Marii Magdaleny, z dwiema kopułami, wybudowana w „ogrodzie Kościuszki”, odznaczała się piękną architekturą.
3. Wyświęcenia jej dokonał 22 października 1878 r. arcybiskup warszawski Leoncjusz. Do parafii dołączono osadę Szczuczyn
4. Członek grajewskiej komory celnej Aleksander Paul ze środków własnych ogrodził sad, gdzie znajdowała się cerkiew, a od frontowej strony wzniósł murowany parkan z wejściową bramą oraz murowaną stróżówkę
5. Właściciel dóbr grajewskich Osip Jagielski wydzielił w 1892 r. działkę o powierzchni 1,5 dziesięciny na urządzenie cmentarza prawosławnego
6. W 1893 r. pobudowano na cmentarzu drewnianą kaplicę wraz z drewnianą stróżówką, a cerkiew parafialną tego roku remontowano
7. W latach 1893–94 na przedmieściu zbudowano drewnianą szkołę cerkiewno-parafialną
8. W roku szkolnym 1894/95 uczęszczało do niej 45 uczniów
9. Wyznawcy prawosławia stanowili 5% ogółu ludności, zaś w roku 1906 11%. W roku 1897 w Grajewie w 219 domach mieszkało 7651 osób. Liczba mieszkańców szybko wzrastała, gdyż w 1910 r. osiągnęła prawie 9 tysięcy. Po ukazaniu się dekretu z 1905 r. o wolności religijnej w Grajewie do marca 1906 r. 15 osób przeszło na katolicyzm
10. Jednoklasowa szkoła w Grajewie, według opisu z 1910 r., istniała od 1894 r. Mieściła się ona we własnym, drewnianym, krytym gontem budynku, postawionym na 729 sążniach kwadratowych gruntu. Do szkoły uczęszczało 15 chłopców i 36 dziewcząt, dyrektorem był o. Aleksy Minakow, a nauczycielką Elżbieta Łuczkina
11. Oprócz cerkwi parafialnej w Grajewie istniała cerkiew garnizonowa 4 Dragonskogo Evkaterinskogo Połka oraz cerkiew Donskogo Kozackogo Połka w Szczuczynie. Według Klirovoj Vedomosti z 1913 r. parafia w Grajewie liczyła 963 mężczyzn i 275 kobiet zamieszkałych w 240 domach. W skład jej wchodzili prawosławni mieszkańcy powiatu szczuczyńskiego oraz żołnierze grajewskiej Brygady Pogranicznej.

Legenda:
Ze Szczuczyna mil dwie ku północy przejechawszy, widzim miasto Grajewo. Podług podania miejscowego, bardzo starożytną jest ta osada, bo jeszcze pamięta pierwszych naszych rodziców.
—„Po popełnieniu grzechu pierworodnego, gdy Bóg wypędził winowajców z raju, poszli w świat szeroki szukać chleba w pocie czoła i przeszedłszy znaczny obszar ziemi, trafili na to miejsce, gdzie dziś miasto jest zbudowane; aże położenie było urocze, tedy oboje wygnańcy strudzeni wędrówką, postanowili tu odpocząć. Aby zaś uprzyjemnić chwile swego odpoczynku, Adam rzekł do Ewy trzymającej w ręku lirę: „graj Ewo!” Niewiasta posłuszna swemu mężowi, chcąc mu wynagrodzić te cierpienia, które podanem jabłkiem mu sprawiła, zagrała tak pięknie, że drzewa w lesie i ryby w niedalekiej rzece ze zdumieniem słuchały; Adam zaś zapomniawszy o troskach, pomyślał sobie, że i na ziemi z dobrą żoną można znaleźć szczęście.”
Choć daleko do prawdy, to opowieść jest miła dla ucha.

Grajewo dzięki położeniu na skrzyżowaniu ruchliwych traktów (Ełk Białystok i Suwałki-Łomża, ten ostaitni stanowił fragment głównej drogi łączącej Petersburg z Europą Zachodnią) zaczęło powoli rozwijać się, aby w drugiej połowie XIX w. wyprzedzić Szczuczyn. Miasteczko Grajewo,
które w 1800 r. miało tylko rynek, 2 ulice i 48 domów krytych gontami (w 1820 r. 62 domy), w ciągu pierwszej połowy XIX w. rozbudowało się
wzdłuż czterech ulic przelotowych, wychodzących z Rynku (dziś Plac 1 Maja): ul. Li!tewskiej (Ełcka), Pruskiej (Kilińskiego), Warszawskiej (Marchlewskiego), Leśnej (Wojska Polskiego) i trzech małych uliczek : Podgórnej (Dolina), Zagórze (łączyła Podgórną z Leśną) i Widok (odchodziła zaraz za Rynkiem od Litewskiej na wschód). W 1818 r. założono w Grajewie fabryczkę świec i mydła. Odbywały się 4 jarmarki (19 mairca, w pierwszą niedzielę po Zielonych Świętach, 15 sierpnia i 1 listopada) a targi w niedzielę. Na jarmarkach handlowano głównie bydłem. końmi i wyrobami bednarskimi. Przybywali na nie licznie Mazurzy z Prus. Według ,oceny Frydrycha, dozorcy miast w Królestwie Polskim, z 1820 r.
Grajewo „dosyć porządnie jest utrzymane. Dziedzic (Kajetan Wilczewski) ma ciągłe staranie nad j ego polepszeniem i jest nadzieja, że to miasteczko rozrosnąć się może.
Prawda, że jest małe, ale porządnie zabudowane i ochędożne. Ulice są proste (niebrukowane), rynek dosyć obszerny, a budowle prawie wszystkie ma podług jednostajnego rysu i z tych wszystkie są dachówką kryte". Jednaik jeszcze połowę mieszkańców miasteczka stanowili rolni·cy obciążeni pańszczyzną na rzecz dworu.
Wraz z dalsrzym rozwojem miasteczka powstała ul. Nowa (dziś ul. Kirschbauma), a .po przebiciu przez Rynek Traktu Głównego Petersburskiego, budowainego w latach 1828-1829, wytyczono i zabudowano ulicę Augustowską (Kopernika). W drugiej połowie XIX w. rozwój miasteczka wyzwolonego spod władzy· Wilczewskich, przyspieszyła budowa w 1 873 r. ważnej linii kolejowej z Białegostoku do Ełku, która była odcinkiem linii łączącej Ukrainę z portami bałtycki:mi w Prusach. Grajewo stało się ważnym punktem tranzytu i eksportu. Dotąd żyło z drobnego rzemiosła i handlu, odtąd przez Grajewo poczęło przechodzić zboże, bydło, świnie, gęsi w ogromnych ilościach. W życiu miasta dotąd najbardziej liczyli się garncarze i garbarze, teraz ustąpili miejsca kupcom i obsłudze tranzytu. Rozwinął się też przemyt. W 1880 r. .założono fabrykę pasów, zatrudniającą
około 50 osóib. Miairą rozwoj u Grajewa w tym czasie jest podwojenie się ludności między 1880 a 1897 r. Szczuczyn został zdystansowany. Mimo to Grajewo nie odzyskało prawa miejskiego, które utraciło po powstaniu styczniowym. Przy Grajewie powstały przedmieścia: K o s i o r ow o (od nazwy łąk), W i k t o r o w o (od imienia córki właściciela Wiktorii?), W i l c z e w o (od nazwiska właścicieli dóbr Grajewo), na części należącej do dóbr. Wielkie niegdyś lasy grajewskie, dochodzące zwarto od południa bezpośrednio pod domy Grajewa (stąd dzisiejsza ul. Wojska Polskiego nosiła nazwę Leśnej), stopniowo ustępowały. Wycięto także mniejsze lasy pod. Fleszamo, Konopkami i przy drodze do Bogusz.
Wraz z uwłaszczeniem i oddzieleniem pól chłopskich i miejskich od pól folwarcznych w druigiej połowie XIX w. powstawały nowe folwarki i nowe wsie na terenach z dawna osiedlonych i uprawianych, a w paru przypadkach także na miejscu wykarczowanych lasów.
W dobrach grajewskich założono folwark U ś .c i a n k i , a w dobrach Wierzbowo Wojewodzin - A 1 e k s a n d r o w o i E l ż b i e c i n, w dobrach Bzury - Z o f i ó w k ę i osadę A d a m o w o z cegielnią (od Adama Bzury). W dużych dobrach rydzewskich Franciszek Ksawery Rydzewski, marszałek pow. biebrzańskiego założył folwark hodowlany R o z a l i n (od imienia żony Rozalii) fabryczkę araku w Rydzewie i fundował w 1809 r. kościół w Rydzewie. W dawnych dobrach królewskich jedynie koło Kędziorowa założono na miejscu lasu wieś K u d ł a c z e w o.
W zwią,zku z budową po stronie podlaskiej na terenach należących do Goniądza twierdzy Osowiec zniesiono położone naprzeciw miasteczko Osowiec. Mieszkańców przeniesiono o 2 km na płn.-wsch. między Białogrądy i Płochowo, na miejsce dzisiejszego położenia.
Po dawnym miasteczku ślad zaginął.

Źródło: Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego
Tom 1
1975r